فهرست
صرافی غیرمتمرکز چیست؟ DEX چیست؟
سودهای باورنکردنی مربوط به بازار صعودی آلت‌کوین‌ها در سال ۲۰۱۷ و پس‌ازآن رشد انفجاری پروژه‌های بزرگ حوزۀ دیفای در سال ۲۰۲۰، باعث شد تا کاربران زیادی به‌سمت خرید و فروش ارزهای دیجیتال جذب شوند. با بیشتر شدن تعداد معامله‌گران در بازار ارزهای دیجیتال و افزایش حجم معاملات، صرافی‌های متنوعی هم شکل گرفتند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای کاربران باشند. طی چند سال گذشته، شاهد گسترش پلتفرم‌های مبادلاتی هستیم که هر کدام با ارائه یک نوآوری، نیازهای افراد را در خرید و فروش انواع ارزهای دیجیتال برآورده می‌کنند. با این حال بیشتر صرافی‌های معروفی که نام آن‌ها را شنیده‌اید، مانند صرافی بایننس، صرافی کوین‌بیس و … صرافی‌های متمرکز (Centralized Exchanges) هستند. متمرکز بودن به این معنی است که برای انجام شدن معاملات، به یک نهاد واسطه میان معامله‌گران نیاز است که خرید و فروش و تبادل ارزهای دیجیتال را کنترل می‌کند. زمانی که شما یک ارز دیجیتال را به این پلتفرم‌ها واریز می‌کنید، در واقع آن‌را به کیف‌پولی (Wallet) انتقال می‌دهید که توسط آن صرافی نگهداری می‌شود.
صرافی‌های ارزهای دیجیتال یک منبع مهم برای تأمین نقدینگی بازار رمزارزها محسوب می‌شود که روزانه، امکان مبادلۀ میلیاردها دلار میان خریداران و فروشندگان را فراهم می‌کند. با گسترش بازار رمزارزها، هر روز پلتفرم‌های مبادلاتی جدیدی ایجاد می‌شوند که پاسخگوی نیازهای کاربران باشند.
هر کدام از والت‌های مربوط به رمزارزها معمولاً یک «کلید خصوصی» (Private Key) و یک «کلید عمومی» (Public Key) دارند. کلید اختصاصی با تمام افرادی که قصد دارند برای شما ارزهای دیجیتال بفرستند، به اشتراک گذاشته می‌شود. این در حالی است که شما از کلید خصوصی، فقط برای ورود به والت خود استفاده می‌کنید. در ارتباط با صرافی‌ها، این کار خیلی هم ساده‌تر شده است؛ چرا که این کلیدها در اختیار صرافی است و شما اصلاً با هیچ‌کدام از آن‌ها سر و کار نخواهید داشت. «ایلان ماسک» (Elon Musk) در این مورد در توئیتی به فالورهای خود توصیه کرد تا به‌هیچ‌وجه از والت‌هایی که به آن‌ها کلید خصوصی نمی‌دهند، استفاده نکنند. البته نمی‌توان گفت که استفاده از صرافی‌های متمرکز لزوماً ریسک زیادی دارد، اما موضوعی که وجود دارد این است که سرمایه‌گذاران روی دارایی‌ها و خریدهای خود کنترل مستقیم ندارند. برای مثال اگر بخواهید ارز دیجیتال خود را در یک صرافی متمرکز بفروشید، درخواست خود را اعلام می‌کنید و این صرافی است که به دنبال شخصی می‌گردد که تمایل دارد ارز دیجیتال شما را خریداری کند. در واقع این صرافی است که انجام مبادله را راحت‌تر می‌کند. همچنین درصورتی‌که بخواهید دارایی خود را از صرافی خارج کنید، لازم است تا صرافی از طرف شما انجام تراکنش را امضا کند.
خدماتی که یک صرافی متمرکز ارائه می‌دهد را می‌توان با خدمات یک بانک مقایسه کرد؛ بانک دارایی مربوط به مشتریان خود را در جایی امن نگهداری می‌کند و خدمات امنیتی و نظارتی را فراهم می‌کند که خود افراد به‌تنهایی نمی‌توانند آن را انجام دهند. با وجود این خدمات، امکان جابجایی سرمایه آسان‌تر می‌شود.
صرافی غیرمتمرکز (Decentralized Exchange) که با نام اختصاری «DEX» هم شناخته می‌شود، برنامه‌های خودگردانی هستند که به خریداران و فروشندگان ارزهای دیجیتال اجازه می‌دهند تا بدون از دست دادن کنترل دارایی خود، به معامله بپردازند. به‌عبارت‌دیگر، صرافی غیرمتمرکز، یک پلتفرم همتا به همتا (P2P) است که امکان انجام معاملۀ مستقیم بین دو کاربر را بدون نیاز به واسطه، فراهم می‌کند. تراکنش‌ها در این نوع از صرافی‌ها با استفاده از توافق‌نامه‌هایی انجام می‌گیرد که به شکل یک کد نوشته شده‌اند؛ این قراردادها که به‌صورت خودکار اجرا می‌شوند، «قراردادهای هوشمند» (Smart Contracts) نام دارند.
صرافی‌های غیرمتمرکز بر روی بلاکچین‌هایی ساخته شده‌اند که قابلیت پشتیبانی از قراردادهای هوشمند را دارند. آن‌ها بر روی پروتکل‌های لایه-یک (Layer-One Protocols) قرار می‌گیرند؛ به این معنی که مستقیماً روی شبکه بلاکچین ساخته می‌شوند.
صرافی غیرمتمرکز چگونه کار می‌کنند؟
صرافی‌های غیرمتمرکز بر روی شبکه‌های بلاکچینی ساخته می‌شوند که از قراردادهای هوشمند پشتیبانی می‌کنند. در واقع می‌توان گفت خریداران و فروشندگان ارزهای دیجیتال برای استفاده از صرافی‌های غیرمتمرکز، با قراردادهای هوشمند در تعامل هستند. در صرافی‌های غیرمتمرکز، قیمت ارزهای مختلف نسبت به‌هم، با استفاده از الگوریتم‌های مشخص به‌دست می‌آید. همچنین برای انجام معامله از «استخرهای نقدینگی» (Liquidity Pools) کمک گرفته می‌شود؛ استخرهای نقدینگی، در واقع دارایی سرمایه‌گذارانی است که آن را به پلتفرم صرافی غیرمتمرکز واریز کرده‌اند تا در ازای آن بهره دریافت کنند. این در حالی است قیمت هر کدام ارزهای دیجیتال در صرافی‌های متمرکز مانند بایننس و کوین‌بیس بر اساس قیمت خرید و قیمت فروش آن لحظه در بازار تعیین می‌شود. ضمن این که تمامی خرید و فروش‌هایی که در صرافی‌های متمرکز انجام می‌شود، توسط خود آن صرافی مدیریت می‌شود و در «دفتر سفارش» (Order Book) آن ثبت می‌شود.
برخلاف صرافی‌های متمرکز مانند کوین‌بیس، در صرافی‌های غیرمتمرکز امکان مبادلۀ ارزهای رایج (Fiat) با رمزارزها وجود ندارد؛ در عوض در آن‌ها می‌توان انواع ارزهای دیجیتال را با هم مبادله کرد.
مزایای صرافی غیرمتمرکز
همان‌طور که پیش از این هم اشاره شد، صرافی‌های غیرمتمرکز در واقع پلتفرم‌هایی هستند که برای خرید و فروش ارزهای دیجیتال طراحی شده‌اند و توسط هیچ شخص یا نهادی کنترل نمی‌شوند؛ بنابراین می‌توان گفت مهم‌ترین مزیت صرافی غیرمتمرکز همان معماری توزیع شده‌ای است که مانع کنترل شدن معاملات توسط یک واسطه می‌شود. با این حال استفاده از صرافی‌های غیرمتمرکز مزایای مختلفی دیگری هم دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
دسترسی به انواع مختلفی از توکن‌ها
صرافی‌های متمرکز قبل از این که بخواهند یک ارز دیجیتال را لیست کنند، ابتدا آن‌ها را بررسی می‌کنند که با قوانین محلی مطابقت داشته باشد؛ اما صرافی‌های غیرمتمرکز می‌توانند هر توکنی را که تازه بر روی بلاکچین آن‌ها ساخته شده است را در بر بگیرد. در واقع این بدان معنی است که پروژه‌هایی که تازه شروع به کار می‌کنند بر روی صرافی‌های غیرمتمرکز لیست می‌شوند و بعدها برای خرید و فروش در صرافی‌های متمرکز عرضه می‌شوند. اگرچه سرمایه‌گذاران در همان مراحل ابتدایی شروع به کار پروژه می‌توانند ارزهای مورد نظر خود را بخرند، اما باید توجه داشت که احتمال وجود توکن‌هایی که با قصد کلاه‌برداری ایجاد شده‌اند، زیاد است.
صرافی‌های غیرمتمرکز تعداد بسیار زیادی از توکن‌ها را برای خرید و فروش ارائه می‌دهند؛ به طوری که از توکن‌های شناخته شده تا توکن‌های عجیب‌وغریبی که تازه ساخته شده‌اند، در صرافی‌های غیرمتمرکز قابل مشاهده است.
ناشناس‌بودن
زمانی که کاربران در صرافی‌های غیرمتمرکز، ارزهای دیجیتال خود را با دیگری معامله می‌کنند، هویت آن‌ها کاملاً ناشناس باقی می‌ماند. برخلاف صرافی‌های متمرکز، کاربران نیازی به انجام پروسه احراز هویت (KYC) ندارند؛ در این فرآیند معمولاً اطلاعات شخصی مانند نام کامل کاربران، شماره تلفن و تصویر کارت شناسایی معامله‌گران دریافت می‌شود؛ بنابراین صرافی‌های غیرمتمرکز کاربران زیادی را به خود جذب می‌کنند که تمایل به ارائه اطلاعات شخصی خود ندارند.
امنیت
یکی از بزرگ‌ترین خطراتی که صرافی‌های متمرکز را تهدید می‌کند، هک شدن آن‌ها است. از آنجایی‌که دارایی‌های کاربران صرافی‌های متمرکز در والت‌های این صرافی‌ها نگهداری می‌شود، هکرها آن‌ها را بیشتر مورد هدف قرار می‌دهند. این در حالی است که دارایی‌هایی که در صرافی‌های غیرمتمرکز رد و بدل می‌شوند در والت‌های خود کاربران قرار دارد و احتمال هک شدن آن‌ها خیلی کمتر است. اگر هم پلتفرم صرافی غیرمتمرکز هک شود، فقط افرادی در خطر هستند که نقدینگی استخرها را تأمین می‌کنند.
انواع صرافی‌های غیرمتمرکز
با گسترش بازار ارزهای دیجیتال تمامی محصولات این بازار هم دستخوش تغییرات زیادی شده‌اند و البته با پیشرفت‌های زیادی همراه شده‌اند؛ برای همین، نسل‌های مختلفی از صرافی‌های غیرمتمرکز ارزهای دیجیتال و محصولات DEFI وجود دارد. گذشته از روش انجام معاملات، همۀ صرافی‌های غیرمتمرکز به کاربران اجازه می‌دهند تا به‌صورت مستقیم و با استفاده از قرادادهای هوشمند با هم مبادله کنند. صرافی‌های غیرمتمرکز را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
- صرافی‌های غیرمتمرکزی که از دفتر سفارشات استفاده می‌کنند.
- صرافی‌های غیرمتمرکزی که از سیستم «بازارساز خودکار» (Automated market makers) استفاده می‌کنند.
- صرافی‌های غیرمتمرکزی که از گردآورنده نقدینگی (DEX Aggregators) استفاده می‌کنند.
نسل‌های اولیه صرافی‌های غیرمتمرکز از «دفتر سفارش» (Order Book) بهره می‌برند که مشابه همان روشی است که در صرافی‌های متمرکز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دفترهای سفارش در واقع تمامی سفارش‌های باز مربوط به خرید و فروش یک دارایی مشخص در مقابل دارایی دیگر را ثبت می‌کنند. دفتر سفارش تعداد سفارش‌های پیشنهاد شده در یک قیمت خاص را فهرست می‌کند و اختلاف در قیمت خرید و فروش، می‌تواند عمق بازار قیمت در صرافی را نمایش دهد. صرافی‌های «dYdX»، «Loopring»، «Tomo DEX» و «Binance DEX» از جمله صرافی‌های غیرمتمرکزی هستند که از دفتر سفارش برای انجام معاملات استفاده می‌کنند.
دفتر سفارش در صرافی‌های غیرمتمرکز می‌تواند به‌صورت «On-Chain» یا «Off-Chain» باشد. در حالت On-Chain، دفتر سفارش صرافی، اطلاعات سفارش‌های باز را بر روی شبکه بلاکچین نگهداری می‌کند، درحالی‌که دارایی کاربران در والت آن‌ها می‌ماند. از آنجایی‌که تمامی اطلاعات مربوط به معاملات بر روی شبکه بلاکچین ثبت می‌شود، باید نود‌های (Nodes) شبکه به آن تخصیص داده شوند. همچنین، برای پردازش و تایید تراکنش‌ها، به ماینرها نیاز است. صرافی‌های غیرمتمرکز «استلارتیم» (StellarTerm) و «بیت‌شیرز» (Bitshares) از جمله صرافی‌های شناخته شده‌ای هستند که از روش On-Chain استفاده می‌کنند.
صرافی‌هایی که از دفتر سفارش Off-Chain بهره می‌برند، اطلاعات سفارش‌های باز را خارج از شبکه بلاکچین نگهداری می‌کنند و تنها معاملات را بر روی شبکه انجام می‌دهند؛ به این شکل می‌توان از امتیازهای موجود در صرافی‌های متمرکز هم بهره برد. استفاده از دفتر سفارش خارج شبکه (Off-Chain) به صرافی‌ها کمک می‌کند تا هزینه‌ها را کاهش دهند و سرعت معاملات را بالا ببرند. همچنین در این حالت می‌توان مطمئن شد که معاملات با قیمت‌های مورد نظر کاربران انجام می‌گیرد. صرافی‌های غیر متمرکز «0x»، «EtherDelta» و «Binance DEX» از جمله صرافی‌هایی هستند که از دفتر سفارش خارج شبکه استفاده می‌کنند.
نسل بعدی صرافی‌های غیرمتمرکز، به‌جای استفاده از دفتر سفارش ازپروتکل «استخر نقدینگی» (Liquidity Pool) برای تعیین قیمت و انجام معاملات استفاده می‌کنند. ماهیت اصلی این صرافی‌های غیرمتمرکز معامله همتا به همتا است که با سرعت بالایی میان والت کاربران انجام می‌شود؛ فرآیند معاملاتی که با نام «سواپ» (Swap) شناخته می‌شود. صرافی‌های غیرمتمرکزی که در این گروه قرار می‌گیرند با استفاده از شاخص «ارزش کل قفل شده» (TVL) رتبه‌بندی می‌شود؛ این شاخص نشان می‌دهد که چقدر سرمایه در قراردادهای هوشمند پلتفرم، نگهداری می‌شود.
«یونی‌سواپ» (Uniswap) اولین صرافی غیرمتمرکزی است که از سیستم بازارساز خودکار (AMM) برای انجام معاملات استفاده کرد. از دیگر صرافی‌های غیرمتمرکزی که از این مکانیزم استفاده می‌کنند، می‌توان به صرافی‌های «SushiSwap»، «Curve»، «Balancer» و «Kyber» اشاره کرد.
صرافی‌های غیرمتمرکز، از پروتکل‌ها و مکانیزم‌های مختلف برای انجام معاملات استفاده می‌کنند. اگرچه استفاده از این پروتکل‌ها، میزان امنیت و دقت در قیمت دارایی‌ها بالا می‌برد اما گاهی پلتفرم را با کمبود نقدینگی مواجه می‌کند؛ به‌این‌ترتیب سازمان‌ها و افراد ثروتمندی که در حجم‌های بالا سرمایه‌گذاری می‌کنند، نمی‌توانند از این پلتفرم‌ها استفاده کنند. برای رفع این مشکل، بعضی از صرافی‌های غیرمتمرکز، ابزارهایی را ایجاد کرده‌اند که استخرهای نقدینگی صرافی‌های متمرکز و غیرمتمرکز را افزایش می‌دهد. در واقع این ابزارهای گردآورنده نقدینگی «Aggregators» در صرافی‌های غیرمتمرکزی مانند «۱Inch» به کاربران اجازه می‌دهند تا با ورود به یک پلتفرم، از چندین صرافی غیرمتمرکز متصل به‌هم استفاده کنند. از مزایای این نوع از صرافی‌های غیرمتمرکز، می‌توان به بهینه‌سازی کارمزد سواپ و ارائه بهترین قیمت به معامله‌گران، اشاره کرد.
جمع‌بندی
صرافی‌های متمرکز به دلیل ارائه خدمات متنوع‌تر و فراهم کردن امنیت، سهم بیشتری از فعالیت‌های بازار را به خود اختصاص داده‌اند، اما گسترش امور مالی غیرمتمرکز، فضای مناسبی را برای توسعه پروتکل‌ها و ابزارهای مختلف صرافی‌های غیرمتمرکز، فراهم کرده است. اگرچه اولین صرافی غیرمتمرکز در سال ۲۰۱۴ معرفی شد اما با گسترش خدمات مالی بر روی بلاکچین و فناوری AMM بود که این صرافی‌ها محبوبیت زیادی پیدا کردند.
ازآنجایی‌که این پلتفرم‌ها با استفاده از قراردادهای هوشمندی ساخته می‌شوند و به‌صورت خودکار عمل می‌کنند، در آینده، ابزارها و قابلیت‌های متنوعی به آن‌ها اضافه خواهد شد. با گذر زمان و به بلوغ رسیدن صرافی‌های غیرمتمرکز، شاهد ظهور پروتکل‌ها و مکانیزم‌های جدید خواهیم بود.
